Azad İsazadə: “Biz cəmiyyətin içərisində olan bu ağrını azaltmaq üçün nəsə etsək də...”

Mayın 21-də ermənilər Şuşaya toplaşıb seçdikləri prezidentə “inaqurasiya” keçirdilər. Bu vəziyyət Azərbaycan insanına, cəmiyyətinin ruhuna, psixologiyasına öz növbəti zərbəsini vurdu. Terrorçu yenə də yalançı “uğurunu” qeyd etdi. Beynəlxalq təşkilatlar isə heç nə olmamış kimi susdu. Cəmiyyət olaraq bu psixoloji travmanı necə adlamalı və toplum olaraq bu vəziyyətdən necə çıxmalıyıq? Torpaqların işğalı, düşmənin Şuşada and içməsi cəmiyyət olaraq bizi hansı psixoloji təsir altına salıb?

Versus.Az xəbər verir ki, bu və ya digər məsələlərlə bağlı müsahibəsində hərbi-psixoloji ekspert, psixoloq Azad İsazadə diqqəti cəmiyyətin mövcud durumu ilə bağlı yaşadığı problemlərə yönəldib.

“Biz şüuraltı özümüzü aciz, bir qədər də alçalmış hiss edirik”

- Azad müəllim, bu gün Azərbaycan insanının psixoloji durumuna hakimlik edən nədir? Hazırda ciddi kataklizmlər yaşamaqda olan Azərbaycan cəmiyyətində daha çox hansı hiss, davranış müşahidə olunur?

- Bu günün reallığı budur ki, insanların psixoloji durumunda birinci yerdə “virus məsələsi” kök salıb. Əgər pandemiya ilə bağlı məlumatlar yayılanda insanlar arasında təşviş, qorxu yaranmışdısa, indi virusa qarşı inamsızlıq meydana çıxıb.  Camaat karantindən sonra özünü daha rahat hiss edir, çölə çıxır və nə  bu xəstəliyə, nə də ona yoluxa biləcəyinə inanmır. Bu, ümumən insanları düşündürən müvəqqəti bir haldır.

- Torpaqların uzun müddət işğalda qalması, bu gün isə Qarabağda erməni terrorçularının keçirdiyi “inaqurasiya” haqsızlığa məruz qalan cəmiyyətimizi hansı psixolji təsirin altına salıb?

- İşğal altındakı ərazilər sözsüz ki, əksəriyyət insanlarımızda şüur altında sağalmayan ağrı kimi qalır. İnsan psixologiyası belədir ki, uzun müddət ruhən, mənən “eyni nöqtə ağrıyırsa”, o ağrını hardasa gizlədirik ki, bizi çox da narahat etməsin. Amma gündəlik həyat davam edir, nə qədər məişət problemləri yaşasaq da, həmin o sızıldıyan ağrı kölgə kimi, arxa planda daim biznəndir. Hər dəfə onunla bağlı yeni məlumat gələn kimi o sızıldıyan ağrı o saat ön plana keçir. Söhbət Azərbaycan torpaqlarınən işğlından, Aprel döyüşlərindən gedir, söhbət Dağlıq Qarabağda qondarma seçkidən gedir və sair. İndi keçirilən “inaqurasiya” ilə bağlı həmin ağrı yenə də keçir ön plana. Söhbət adi vətəndaşlardan gedir: heç nə edə bilmirik, heç nə dəyişə bilmirik, heç cür hadisələrə təsir edə bilmirik və biz şüuraltı özümüzü aciz, bir qədər də alçalmış hiss edirik. Çünki düşmən torpağımızda nəinki seçki keçirib, hətta nümayişli, düşünülmüş formada cəmiyyətdə ağrını çoxaltmaq üçün “biz nə istiyirik, onu da edirik” göstərisini edirlər. Hətta indi də söhbətlər gəzir ki, Şuşanı paytaxt eləmək istəyirlər.

- Məlumdur ki, təkcə son 30 ildə Azərbaycanın başına çox faciələr gətirilib və torpaqlarımız işğalda. Belə bir şəraitdə insanlarımız niyə öz ağrısını sağaltmaq yox, onu gizlətmək istəsin. Səbəb nədir, axı bu ağrı başqa ağrılardan deyil?

- Biz gizlətmək istəmirik. Bu, şüurlu şəkildə baş vermir. Fərdi bir nümunə çəkək: İnsanın valideynləri vəfat edir, sözsüz ki, ağrılı bir vəziyyətdir. Bütün mərasimləri yerinə yetirmişik, 40, ili, bir az sakitləşmişik. İldən sonra toylara gedirik, ad günümüzü qeyd edirik. Amma valideynlərin ad günü, yaxud ölüm günü gələndə gedib qəbir üstünə dəyirik və o an həmin ağrı təzədən oyanır. Biz ağlaya da bilərik, qəbir üstündə gərgin oluruq. Demək biz valideynlərimizi yaddan çıxarmamışıq, biz onların getməsini qəbul etməmişik. Sadəcə həyat davam edir və bu, xilasedici haldır.

Yaxud, erməni cəmiyyətini götürək. Onlar  üstündən 100 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, Türkiyədə ermənilərlə baş verən hansısa hadisəni, heç bir canlı şahid, heç bir arxiv sənədi olmadığı halda genosid kimi qəbul edir və bunu yaşadırlar. Bunlar bu ağrını yaşadıb, kölgəyə keçməsinə imkan vermirlər. Özləri özlərinin yarasını qıcıqlandırıb oyadırlar. Bu, ilk növbədə cəmiyyətin özünə, onun inkişafına mənfi təsir göstərir. Bütün addımlarını - mədəniyyətdə, ədəbiyyatda, gündəlik davranışlarını genosidlə bağlayırlar. Ermənilər bunu planlı şəkildə, daha yazıq, binəva göstərib bundan öz maraqları naminə istifadə etməyə çalışırlar. Təbii ki, bu, erməninin növbəti məkri, hiyləsidir. Amma bunu yaşadırlar.

- Valideyn itkisi ilə torpaq itkisinin insan psixologiyasında eyni ağrını doğurması nə dərəcədə mümkün ola bilər. Axı torpaq işğalı təbii proses deyil. Burda düşünülmüş şəkildə birinin digərinin hüququniu pozması var. Belə olan surətdə insanımızın öz torpaqlarını azad etmək hissini oyaq saxlaması üçün nə etmək lazımdır?

- Elədir. Amma bir həftə əvvəl valideynini itirmiş insandan soruşsanız ki, “Şuşa yoxsa  valideyn”, onun üçün valideyn ağrısı daha yüksək olacaq. Təbii ki, bu hamı üçün belə deyil. Sonra bu ağrılar sadəcə bərabərləşir. Belə ağrıları yaşayanlar bizdə çoxdur. Daim o ağrılarla yaşamaq psixoloji drammatik vəziyyət yaradır. İnsan sevinə bilmir, şənlənə bilmir. İnsan ailə quranda da, uşaq doğulanda da sevinməlidir. Mən demirəm ki, ağrını yaddan çıxarmaq lazımdır. Lakin o ağrı ilə yaşamaq düzgün deyil. Bu gün cəmiyyətimizdə sadə insanlar bunu yaşıyır.

““Qarabağı itirmişik”- deyib, yığışıb başına kül töksə də...”

- İnsanlarımızın yaşadıqları daxili stressdən, o ağrıdan azad olunması üçün hansı addımlar atılmalıdır?

- Sözsüz ki, biz cəmiyyətin içərisində olan bu ağrını azaltmaq üçün nəsə etsək də, Qarabağ məsələsində real dəyişiklik baş verməsə hamısı aldadıcı tədbirlər olacaq. Yəni daha kobud desəm, bütün cəmiyyət “Qarabağı itirmişik”- deyib, yığışıb başına kül töksə də, real addım atılmasa, bunun heç bir nəticəsi olmayacaq. Deməli, başımıza kül tökməklə məsələ həll olunmur. Erməni cəmiyyəti 100 il ərzində başına kül tökür , Türkiyə isə inkişaf edir. Bəyan edir ki, soyqırımı tanımır. Deməli təkcə dərd çəkmək yox, həm də paralel addımlar da olmalıdır. Mən indi Aprel Döyüşlərinin nəticələrini müzakirə etmək istəmirəm, pis, yaxşı biz irəliləmişik, balaca da olsa uğur qazanmışıq. Həmin döyüşdən sonra nə qədər cəmiyyətdə ruh oyanmışdı, dirçəlmişdi. 20 il ərzində ilk dəfə Azərbaycan cəbhədə konkret addım atmışdı. Söhbət nəticədən getmir. Bunu siyasətçilərlə müzakirə etsək, kimsə deyəcək ki, burda Rusiyanın təsiri olub, kimsə deyəcək Rusiya mane olub, yoxsa daha çox qabağa gedəcəkdik” və sair. Söhbət ondan getmir, əsas hərəkətdir, biz bunu elədik, çalışdıq, yatmadıq.

- Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bütün bu ağrılardan xilas olmağın yolu hərəkətli olmaqdadır. Deməli, torpaqların işğaldan azad olunması, prosesində qarış-qarış addımlamaqdadır, elədirmi?

- Hə. Nə yolla, necə, qarış qarış olsun fərq etdmir. Əsas odur ki, cəmiyyət hiss eləsin ki, nəsə baş verir. Xatırlayaq, Cocuqmərcanlı azad olunub. Balaca da olasa uğurdur. Naxçıvanda hansısa dağı nəzarət altına götürüb, erməni yollarını nəzarətdə saxlayırıqsa, uğurdur. Bu, cəmiyyətə balaca görünə bilər, amma hərbi baxımdan balaca uğur deyil. Camaat isə istəyir ki, bütün Qarabağı azad eləsin.

- Cərəyan edən, yuxarıda diqqət çəkilən proseslərə də nəzər salsaq, necə hesab edirsiniz, cəmiyətimizin sosial-psixoloji müqaviməti, hansı səviyyədədir?

- Bunu ölçmək üçün dəqiq cihaz olmasa da, biz yalnız versiya ilə danışa bilərik. Düşünürəm ki, az deyil. Aydındır ki, cəmiyyətin içində elə təbəqələr var ki, müharibəni istəmir, eləsi var ki, istəyir, amma öz balasını göndərmək istəmir. Deyir qoy ordu müharibəyə getsin, amma mənim balama dəyməyin. Eləsi də var ki, özü də, 3 oğlu da orduya verməyə hazırdır. Şəhid olmağa da hazırdı, təki qələbə olsun. Cəmiyyətdə məsələyə müxtəlif yaxınlaşma var. Bəziləri də müharibənin həllini danışıq və sülhdə görür. Amma hamı nəticədə bir şey istəyir: torpaqlar azad olunsun. Necə azad olunmağa gələndə isə hərənin öz baxışı var: biri deyir sağdan sola, biri də deyir soldan sağa. İstək isə eynidir. Deməli fərq texniki rellaşma ilə bağlıdır.

- Nəhayət məsələyə fərqli tərəfdən olan baxışları bir nöqtəyə cəmləyib, torpaqların işğalına səfərbər edilməsi üçün cəmiyyətin öz daxilində hansı iş aparılmalıdır? Psixoloji marafləndirmə və aparılan təbliğati işlər bu baxımdan yetərlidirmi?

- Məncə bununla bağlı xüsusi bir təbliğatın qurulmasına ehtiyac yoxdur. Biz “Ömründə Qarabağda olmamışam, bundan sonra da olmayacam, azad olundu-olunmadı mənim üçün fərq etməz” deyən insanlara da rast gələ bilərik. Amma onlar tək-tükdür. Deməli, biz hamımız Qarabağın azad olunmasını istəyirik. Deməli, hansısa xüsusi super təbliğat da lazım deyil. Psixoloji olaraq cəmiyyətə “bir yol kartı olmalıdır ki, insanlar nəyi nəyə görə etdiklərini bilsinlər. Ordunu götürəndə mütəmadi məlumatlar gəlir ki, silah alınır, təlimlər keçirilir. Aydındır ki, Azərbaycan nə Rusiya, nə də İranla müharibə aparası deyil.  Aydındır ki, alınan silah ancaq ermənilərə qarşıdır. Bu hardasa insanlarda bir inam yaradır. Amma ancaq silah alınır və hələ də Qarabağ alınmırsa, deməli buna nəsə əlavə olunmalıdır. Aprel döyüşləri bu inamı yaratdı, sonra yenə də inam azaldı. Sıravi bir vətəndaş kimi fikrim budur ki, müharibədən başqa çıxış yolu yoxdur. Sadəcə ermənilər zəif olduqlarına görə çalışırlar aldadıcı hətəkətlər eləsinlər. Dəfələrlə aldanmışıq. Mütəllibovun vaxtında, Xalq Cəbhsi, Heydər Əliyev vaxtında ermənilər danışıqlar prosesində bizi aldatmağa çalışıblar. Çünki onlar səmimi danışıq aparmağa hazır deyillər. 1992-ci ilin yayında guya sülh müqaviləsinə razılaşmışdılar, buna şübhəli yanaşsam da, hətta Qarabağın Azərbaycan ərazisini tanımağa hazır idilər. Amma hamısı aldadıcı manevrlər idi. Sadəcə olaraq bunlar vaxt qazanmaq istəyirdilər. Və belə aldatmalar indi də baş verir.  “Sülh danışıqları” deyirlər, amma elə şərtlər qoyurlar ki, danışmağa mövzu qalmır. Daxili krizisdən, iqtisadi krizisdən çıxmaq bunlara vaxt qazanmaq lazımdır.

“Azərbaycanda hərbi-psixoloq institutu yoxdur”

- Razılaşarsız ki, müharibənin birinci uğuru döyüşçünün psixoloji-hərbi hazırlığıdır. Bu gün həmin o psixoloji təsir varmı və ona qarşı hazırlığımız nə səviyyədədir? Bizim psixoloji vəziyyətimiz özünü təsir altından neçə çıxara bilər?

- Məncə son Şuşa olayı bizim şüurumuza daha çox təsir edə bildi. Nümunə kimi deyim ki, kifayət qədər təcrübəli, emossiyaya uymayan hərbi ekspert Üzeyirov Cəfərov sırf bu Şuşada baş verən inaqurasiya ilə bağlı bəyan edirsə ki, mən ekspert fəaliyətimi dondururam, görün indi cəmiyyətin daxili reaksiyası necədir? Sadə vətəndaşların hamısı mətbuata çıxıb etirazını edə bilmir. Amma onun daxili etirazı, protest içində qalır. Əgər Üzeyir belə reaksiya verirsə, deməli bu gərginliyi yaşayanlar çoxdur. O ki, qaldı hərbi psixoloji hazırlığa, tam hərbi-psixoloji hazırlıq yoxdur, o, daimi gedən prosesdir. Tam yüzdə-yüz hərbi-psixoloji hazır döyüşçülər olmur. Bunun üzərində işləmək lazımdır ki, proses davam etsin. Hansısa hərbi hissənin hərbçilərində hazırlıq daha çoxdur, hansındasa daha azdır. Kimdəsə fiziki, kimdəsə də psixoloji hazırlıq daha çoxdur. Biz səhər çörək yemişiksə, deyə bilərik ki, daimi toxuq? 2-3 saatdan sonra acacağıq. Deməli, bu daimi proses olmalıdr. Hərbi -psixoloji hazırlıqda daimi proses olmalıdır. Bu gün təəssüflə qeyd edim ki, Azərbaycanda hərbi-psixoloq institut yoxdur.  Varsa da çox zəif vəziyyətdədir. Bu o demək deyil ki, hərbi-psixoloji hazırlıq keçilmir, keçilir, amma natamamdır, bunu qeyri-peşəkarlar keçirdir. Yəqin ki, kitab da oxuyurlar, hazırlıq da keçirlər. Amma proses natamamdır. Super texnikanı idarə edən insan sözsüz ki, super texnoloji hazırlıqda olmalıdır. Çünki o texnikanı hərəkətə gətirən insandır. Onun psixologiyası natamam olmamalıdır, həyacan, emossiyaya uymamalıdır və sair. Deməli, texnika idarə etmək peşəkarlığı ilə bərabər biz, ona psixoloji hazırlığı da keçməliyik.

“Televiziyaların təbliğatından ümumiyyətlə danışmağa dəyməz, sıfırdır”

- İnsan bədənini onun beyni idarə edir, insanın ruhu, iradəsi isə onun nə dərəcədə psixoloji hazırlıqlı olmasına bağlıdır. Sizin də dediyiniz kimi, o gücü saxlamaq üçün psixoloji hazırlıq prosesi daim təkrarlanmalı, davamlı olmalıdır. Bu prosesi bütövlükdə cəmiyyətin özünün reablitasiyasına şamil etsək, bizim televiziyaların, media qurumlarımızın, vətəndaşla işləyən cəmiyyətlərin, ictimai qurumların fəaliyyətlərini necə dəyərləndirərdiniz?

- Televiziyaların təbliğatından ümumiyyətlə danışmağa dəyməz, sıfırdır. Bəzən də mənfidir, hələ sıfıra çatsalar böyük işdir. Aradabir adına “vətənpərvərlik” dedikləri verilişlər verirlər. O da, bilmirəm ayda bir dəfə olur, ya olmur, onların da keyfiyyəti o qədər aşağıdır ki, nəinki müsbət, yaxşı halda heç bir təsir göstərmir.

Hərbi-psixoloji hazırlığa gələndə isə, bu bir neçə mərhələdən ibarətdir. İlkin mərhələ mükli əhalinin arasında aparılmalıdır, ikinci mərhələ gənc əsgərlərin, üçüncü mərhələ hansısa hərbi peşələri üzrə xüsusi psixoloji hazırlıqdır. Tutaq ki, pilotlar, snayperlər, kəşfiyyatçıların psixoloji hazırlığı bir-birindən fərlənməlidir. Eləsi var ki, hazırlığı daha kəskin formada göstərməlidir, eləsi də var ki, sakit, dinc, saatlarla hərəkətsiz dayanmağı bacarmalıdır. Məsələn, xüsusi təyinatlıların reaksiyaları həddən artıq kəskin olmalıdır. Snayperlər səbrlə saatlarla hərəkətsiz dayanmağı bacarmalıdır. Deməli, burada xüsusi psixoloji hazırlıq olmalıdır.

Mən indi ordunun içində hansı hazırlığın olduğunu sizə demiyəcəm. Amma deyə bilərəm ki, bir nə mülki insanların arasında, nə “voenkomat” çərçivəsində, nə çağırışçıların, nə  valideynlərin, nə də ümumiyyətlə vətəndaş cəmiyyətinin arasında heç bir təbliğat yoxdur. Faktiki olaraq ilkin mərhələdə hazırlıq keçmədiyinə görə əsgərliyə düşəndə ikinci mərhələ hazırlığı keçməli olan əsgər, məcbur olaraq birinci mərhələni keçir. Bu da istər-istəməz inkişafı ləngidir. Əsgər birinci mərhələni keçib qurtarana qədər qulluq mərhələsi başa çatır.  Özü də burda millitarist təfəkkürdən söz getmir. Təbii ki, biz bütün cəmiyyəti orduya, müharibəyə hazırlatmamalıyıq. Əslində söhbət normal insanın bütün hadisələrə psixoloji hazırlığından gedir. Məsələn, dünyanın ən böyük ordusu ABŞ-da yerləşir. Orda praktiki çağırış yoxdur, könüllülər və hər ştatda onları yığan punktlar var. Hansısa könüllü gedib orduda qulluq edir, istəmiyən getmir. Dünyada tək yer tapmzsız ki, orda ABŞ ordusunun təsiri olmasın və ABŞ əsgərinin ayağı o torpağa dəyməsin. Deməli, çağırış olmadan da hərbi qulluğa könüllü olaraq gedirlər. İnsanlar könüllü əsgər gedirsə, deməli cəmiyyətin içində çox yüksək səviyyədə psixoloji hazırlıq aparılıb. İnsan azad düşünə bilir, azad qərar verə bilir.

- Demək, cəmiyyətin inkişafında əsas məsələ sivil düşüncə və müstəqil, sağlam qavrayışın formalaşmasıdır. Azərbaycan cəmiyyətinin öz strateji məsələlərinin həlli ilə bağlı əsas ideyanı ortaya qoyması üçün nə çatışmır. Təbliğat düzgün aparılmır, cəmiyyətin psixoloji hazırlığı yoxdur, yaxud biz hələ də Şərqin qapalı ənənələrinin əsiri olaraq qalırıq?

- Siz bundan əvvəlki sualınızda çox gözəl bir termin istifadə elədiniz: sosial-psixoloji hazırlıq. Deməli, söhbət ancaq psixoloji hazırlıqdan gedə bilməz. Sosial hazırlıq, təminatlar, sosial davranış, sosual həyat və sair bunlar hamısı, nizamlı şəkildə biri digərini inkişaf etdirməlidir. Biz nə qədər psixoloji təbliğat aparıb insanları hazırlasaq da, həmin insan görsə ki, Qarabağ veteranı, əlili yaxşı yaşamır, amma onun bizneslə məşğul olan qonşusu daha yaxşı yaşayır, o ruhdan düşəcək. Hələ Şəhid ailələrinə münasibəti demirəm.

Bir yığıncaqda, jurnalist gözəl sual verdi. Dedi ki, burda eyni familiyadan olan filankəsi - xalq artistini - hamımız tanıyırıq, amma həmin familiydan olan milli qəhrəmanı zalda orturanların yarısı da tanımır. Mən onların familiyalarını çəkmək istəmirəm.  Mən demirəm ki, biz o xalq artistini tanımamalıyıq. Amma başa düşməliyik ki, Milli Qəhrəmanı da tanımalıyıq. Bax o qəhrəmanı da o artist kimi tanıtdırsaq, onda sosial-psixoloji hazırlıq normal səviyyədə keçəcək.

- Deməli, bütün proseslərin inkişafı, insanın psixoloji hazırlığının üzərində cəmlənir. Amma bizdə bu sahəyə sanki əhəmiyyətsiz yanaşırlar. Niyə?

- Mən Müdafiə Nazirliyindfən çıxandan sonra, hərbi-psixologiya üzrə elmi işimi gedib İngiltərədə müdafiə etmişdim. Bilmək lazımdır ki, bu da bir elmdir. Onunla peşəkarlar məşğul olmalıdır. Təəsüf ki, bizdə istər hərbi psixiloqları, istər mülki psixoloqları bu proseslərə cəlb etmirlər. Cəlb edəndə də onlar sadəcə verilən tapşırıqları yerinə yetirirlər. Psixoloq əslində tapşırığı, ideyanı özü yaratmaldır. Bu gün ideya yoxdur. Məndən də soruşsaz, məndə də hələ ideya yoxdur. Çünki bu gün ona tələbat yoxdur deyə, onun üzərində işləmirəm. Sifariş yoxdur.  Hansısa təklifləri göndərirəm, cavab gəlməyəndən sonra bu işin dalınca getmirəm. Bu bütün sahələrdə belədir. Hansı məsələ ilə bağlı cavab gəlirsə, insan onunla da məşğul olur. Hansı idarədən təklif gəlirsə, gedib əməkdaşlara treninqləri keçirdirik, nə isə öyrədirik.

- Müxtəlif araşdırma mərkzləri kimi, bizdə daha çox psixoloji araşdırma mərkəzlərinə ehtiyac hiss olunmurmu?

- Mən ümumən mərkəzlərə şübhə ilə yaxınlaşıram. Çünki orda bir rəhbər var, bir ideya qoyulur və onun ətrafında iş aparılır. Lakin hər bir işdə rəqabət olmalıdır. Bir neçə ideya yaradan mərkəzlər olmalıdır. Onların arasında isə kordinasiya aparılmalıdır və sağlam rəqabət olmalıdır. O zaman hansısa müsbət ideya yarana bilər.

T.Qafarlı
Versus.Az