- Hasan bəy, necə hesab edirsiz, Aşqabadda keçirilən Xəzəryanı dövlətlərin VI Zirvəsi və orada qəbul olunan sənədlər nə dərəcədə real və hüquqi statusa malikdir?

 

- Bu Sammitdə Xəzərin hüquqi statusu haqqında müqavilənin qüvvəyə minməsinin vacibliyi vurğulansa da, İran hələ də Xəzərin hüquqi statusu haqqında müqaviləni ratifikasiya etməyib. Xəzərin hüquqi statusu haqqında Müqaviləyə əsasən, onun qüvvəyə minməsi üçün bütün iştirakçı dövlətlər sənədi ratifikasiya etməlidirlər. Buna görə də, digər dövlətlər Müqaviləni ratifikasiya etsə də, İran onu ratifikasiya etmədiyi üçün Müqavilə hələ də qüvvədə deyil. Bu, Sammitin əhəmiyyətini şübhə altına alır. Bu sammitlə Rusiya-Ukrayna müharibəsinə görə ağır sanksiyalarla üzləşən Rusiya Xəzər sahilindəki dövlətlər sayəsində yeni bazarlar axtarışındadır. Rusiya Xəzər vasitəsilə Avropaya uduzmadı. Ona görə də Rusiya Aşqabad Sammiti ilə həm Qərbə qarşı tək olmadığını göstərmək, həm də sahilyanı dövlətlər sayəsində enerji resurslarını Xəzərə saxlayıb ixrac etməyi planlaşdırmış ola bilər.

 

- NATO Sammitində Rusiya və Çinin təhlükə kimi tanınması Azərbaycan üçün adıçəkilən dövlətlərdən hansı təhlükəni yarada bilər?

 

- NATO Sammitində Rusiya və Çinin təhlükə kimi tanınması Azərbaycan üçün təhlükə yaratmayacaq.  Çünki Azərbaycan Ukrayna-Rusiya müharibəsinin ilk anlarından Avropaya təbii qaz və neft nəql etməyə hazır olduğunu bəyan edib. Rusiya üçün kritik situasiya olan bu həssas məqam Qərb üçün də diqqətlə izlənilir və ona görə də Avropa və ABŞ Azərbaycanın Rusiyaya qarşı açıq mövqe tutmasını istəmir. Çünki Avropa və ABŞ üçün Rusiya təbii qazına alternativ olaraq təbii qazın verilməsi vacibdir. Azərbaycanın da bu ehtiyacın müəyyən hissəsini ödəmək imkanı var.

Lakin Azərbaycan üçün problem yarada biləcək sənəd Azərbaycanla Rusiya arasında imzalanmış “Moskva Bəyannaməsi”dir. Bu kontekstdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin arasında Moskvada imzalanmış “Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında qarşılıqlı müttəfiqlik fəaliyyəti haqqında Bəyannamə”nin 28-ci maddəsinə istinad etmək məqsədəuyğun olardı. 22 fevral 2022-ci il. Müvafiq olaraq, “Tərəflər qarşılıqlı ödənişlərdə milli valyutaların istifadəsinə, ödəniş sistemlərinin uyğunluğuna, o cümlədən bank kartlarından birgə istifadəyə və iki ölkənin bankları arasında birbaşa əlaqələrin inkişafına kömək edəcəklər”. Bu maddə Rusiya pullarının heç bir sanksiyaya məruz qalmadan Azərbaycan bankları vasitəsilə xaricə getməsinə icazə verə bilər.

Yaxud, Rusiyanın Azərbaycana münasibəti mənfiyə yaxın olsa da, bunu Aşqabad Sammiti ilə dəqiq ölçmək mümkün deyil. Rusiyanın Azərbaycana münasibətini davam edən Rusiya-Ukrayna müharibəsində Azərbaycanın Rusiyaya münasibəti müəyyən edəcək. Daha aydın desək, Rusiya-Ukrayna müharibəsində Azərbaycan Rusiyaya qarşı mövqe tutsa, Rusiya Dağlıq Qarabağdakı faktiki vəziyyəti rəsmiləşdirməyə çalışacaq, Azərbaycanı çətin vəziyyətə salmaq istəyəcək. Azərbaycanın İranla münasibətlərində müəyyənedici amil İsrail faktorudur. İsrailin Azərbaycana yaxınlığı İranı Azərbaycana qarşı daim gərgin vəziyyətdə saxlayır. Ona görə də Aşqabad Sammiti İranın Azərbaycana münasibətində həlledici deyil.

Aşqabadda əldə olunan nəticələr Avropanın Azərbaycana münasibətinə mənfi təsir göstərməyəcək, çünki Rusiya və İranın Azərbaycana münasibəti Avropa baxımından diqqətlə izlənilir və hadisələr buna uyğun qiymətləndirilir. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Rusiya-Ukrayna müharibəsi səbəbindən Avropanın Rusiyadan kənarda alternativ təbii qaz bazarına ehtiyacı var. Azərbaycan bu ehtiyacı qismən ödəyə biləcək. Ona görə də Avropanın enerji ehtiyacı Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyasına qismən kömək edəcək. Bu vəziyyət həm də Rusiya ilə sıx bağlıdır.

 

- Rusiyanın bölgədəki gücü regionda nə qədər artacaq?

 

- Aşqabad Sammiti Rusiyanın regionda gücünü artırmaqdansa, hələ də təsirinin azalmadığını göstərmək məqsədi daşıyır. Yəni Rusiya bu Sammitlə region dövlətləri üzərində təsirli olduğunu göstərməyə çalışır. Lakin Rusiyanın yeni hərbi ittifaq yaratması o qədər də real görünmür. Üstəlik, artıq Rusiyanın rəhbərliyi altında mövcud olan Kollektiv Təhlükəsizlik Təşkilatı da özünü sübut edə bilmədi. Bunlardan əlavə, tədricən Qərbə inteqrasiya etmək istəyən Azərbaycan və Qazaxıstan Rusiyanın belə bir addımına dostluq etməyəcək.

 

 - Hasan bəy, Xəzər ölkələrinin qəbul etdiyi 7 bəndin 3-ü hərbi əməkdaşlıqla bağlıdır. 5 ölkə ilə bağlanan təhlükəsizlik sənədləri özündə nəyi ehtiva edir?

 

- Əslində, İrandan başqa daha 4 sahilyanı dövlət arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında ayrıca sazişlər var. Əslində, Rusiya və Qazaxıstan Kollektiv Təhlükəsizlik Təşkilatının Müqaviləsinin üzvləridir. Təhlükəsizlik qaydaları Xəzərin hüquqi statusu haqqında Müqavilənin təbii nəticəsidir.

Həmçinin Azərbaycan müstəqil və suveren dövlətdir. Müstəqillik əldə etdikdən sonra istədiyi dövlətlə təhlükəsizliklə bağlı müqavilələr bağlayıb. Məsələn, Azərbaycan Rusiya, İsrail və Türkiyədən silah alır. Bu kontekstdə İranda Azərbaycana faydalı ola biləcək silah varsa, Azərbaycan İrandan da silah alacaq.

 

- Xəzərdə balansın yaradılmasından danışılır. İddia olunur ki, Azərbaycan Rusiya ilə bir masada oturmamalı idi. Bu nə dərəcədə peşəkar yanaşmadır?

 

- 2018-ci il Aktau Sammitinin yekunu olaraq imzalanmış Xəzərin statusu haqqında Saziş əslində onu göstərir ki, Xəzərdə balans yalnız Rusiya və İranın xeyrinədir. Məhz, Xəzərin statusu haqqında müqavilə sahilyanı dövlətlərdən başqa heç bir ölkəyə Xəzərdə hərbi qüvvələrin olmasına icazə vermir. Belə bir tənzimləmə xüsusilə İsraildən qorxan İran üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.

 

- Bu kommunike Türkyəni nə dərəcədə bölgədən təcrid edə bilər?

 

- Əvvəla, bu Sammit ilk dəfə deyil. Başqa sözlə, bu, Xəzəryanı dövlətlərin illərdir ənənəvi olaraq təşkil etdiyi sammit görüşlərindən biridir. Ona görə də Azərbaycanın bu görüşdə iştirak etməməsi mənasız və tutarsız olardı. Bundan əlavə, bu Zirvə görüşü Azərbaycanın əleyhinə olacaq nəticə ilə bitmədi.

Azərbaycanla Türkiyə arasında münasibətləri tənzimləyən ən mühüm sənəd Şuşa Bəyannaməsidir. Şuşa bəyannaməsi ilə hər iki dövlət bir-birini “müttəfiq” adlandırdı. Beynəlxalq münasibətlərdə bu nadir haldır. Çünki beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlər arasında münasibətlərin səviyyəsi “strateji tərəf” olmaqdan o yana keçmir. Ona görə də Şuşa Bəyannaməsi iki ölkə arasında münasibətləri əvvəlkindən daha da irəli aparan və hər iki dövlət tərəfindən ratifikasiya olunduqdan sonra qüvvəyə minən beynəlxalq müqavilədir. Rusiya Şuşa bəyannaməsinin hər iki ölkə tərəfindən imzalanmasından 10 gün sonra Azərbaycanın Moskva bəyannaməsini imzalamasına nail olmaqla, Şuşa bəyannaməsini təsirsiz hala gətirməyə çalışdı.

Türkiyə Xəzərdə sahilyanı dövlət deyil. Lakin bu, Türkiyənin bölgədə hərbi mövcudluğuna maneə deyil. Yəni Xəzərin statusu haqqında müqavilə hələ qüvvəyə minməyib. Bundan başqa, Xəzər sahillərindən Azərbaycana təhlükə yaranarsa, beynəlxalq hüququn ən mühüm prinsiplərindən biri olan “xüsusi qayda ümumi qaydanı ləğv edir” prinsipinə uyğun olaraq, Şuşa bəyannaməsində göstərilən özünümüdafiə hüququna uyğun olaraq Azərbaycan türk əsgərlərini çağıra biləcək. /hafta.az/

 

T.Qafarlı