"Bugünkü Azərbaycan Respublikası Cümhuriyyətin varisidir"

Qədim və zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik olan Azərbaycan xalqı özünün azadlığı və müstəqilliyi uğrunda daim mübarizə aparıb. Azərbaycan tarixinin əhəmiyyətli və yaddaqalan dövrlərindən olan XX əsrin əvvəllərində, dünyanın siyasi nizamının yenidən qurulduğu bir vaxtda istiqlaliyyətini elan etməsi idi. Həmin tarixdən düz 104 il keçir...Bu ərəfələr dövlətimiz, xalqımız “Müstəqillik Günü”nü qeyd edir.

Versus.az xəbər verir ki, bu istiqamətdə müsahibə verən AMEA-nın müxbir üzvü, professor, Milli Məclisin deputatı  Musa Qasımlı ciddi nüanslara diqqət çəkib.

  -Musa müəllim, bu gün 104-cü ilini qeyd etdiyimiz Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranmasının tariximizdəki yeri və rolu barədə nələri söyləyərdiz?

             - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətçilik tariximizdə müstəsna əhəmiyyət daşıyan yer tutur. Cümhuriyyətin elanına gətirən yol uzun və bir sıra amillərin təsiri altında olub. Məlumdur ki, Azərbaycanın şimal torpaqlarının çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsinə qədərki müəyyən dövrlərdə  Azərbaycan xalqının zəngin dövlətçilik ənənələri olmuşdu. 1828-ci ildə Azərbaycanın şimal topaqları çar Rusiyası tərəfindən xanlıqlar formasında işğal edildikdən sonra tamamilə yeni bir şərait yarandı. İki yerə bölüşdürülsə də, Azərbaycan xalqı işğalla barışmadı. Azərbaycanın şimalında işğala qarşı müqavimət hərəkatı, üsyanlar baş verdi. Amansızlıqla yatırılan üsyanlardan sonra müstəqillik şüurunun, onun daşıyıcılarının məhvinə başlandı. Müstəmləkəçiliyə qarşı çıxanları  amansız Sibir sürgünləri və  həbsxanalar gözləyirdi. Cümhuriyyət elan edilənədək Sibir sürgünündə təxminən 5 min nəfər azərbaycanlı var idi.

       Çarizm orqanları hakimiyyət əleyhinə olan ən xırda təzahürləri qəddarlıqla məhv edirdi. Aparılan islahatlar başlıca olaraq çarizmin ümumi müstəmləkəçilik maraqlarına, ucqarları imperiyanın mərkəzinə daha sıx bağlamağa xidmət edirdi.

       Azərbaycanda demoqrafik şəraiti dəyişdirmək məqsədi ilə qeyri-azərbaycanlılar, xüsusən ermənilər iri şəhərlərə və müxtəlif yaşayış məntəqlərinə yerləşdirilirdilər. Yadellilərin gəlməsi sadəcə demoqrafik şəraiti dəyişdirmədi, onlar eyni zamanda yerli əhaliyə məxsus zəngin torpaqlara sahib oldular və varlandılar. Gəlmələr üçün üstün şərait yaradılırdı. Bütün bunlar təkcə sosial deyil, eyni zamanda milli ziddiyyətləri də kəskinləşdirirdi. Sonrakı dövrlərdə baş verən ən böhranlı anlarda məhz gəlmələr çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin yerlərdə dayaqlarına çevrildilər. Azərbaycanın qarşılaşdığı bütün milli və ərazi problemlərinin kökləri məhz çar Rusiyası tərəfindən işğal edildidkən sonra qoyuldu.

         Çarizm özünün ümumi imperiya mənafeləri naminə Azərbaycanda işlərin aparılmasına kömək edən yerli etibarlı şəxslərdən ibarət  məmurların yaradılmasında maraqlı idi. Ona görə də yeni təhsil sistemini tətəbiq etməyə başladı. Hansı məqsədlər güdməsindən asılı olmasına baxmayaraq, açılan məktəblər və mədəni-maarif müəssisələri Azərbaycan xalqının maariflənməsinə, dövrünün elm və mədəniyyət nailiyyətlərindən  xəbər tutmasına imkan verirdi. Ana dilində ilk qəzet dərc edildi. İlk milli teatr yaradıldı. Maarifçilik milli hisslərin oyanmasında, milli şüurun inkişafında, milli özünüdərkində və nəhayət, milli hərəkatın yaranmasına gətirdi. Azərbaycan xalqının millət olaraq formalaşmasında  bu amillər mühüm rol oynadı. Rusiyada gedən proseslər heç şübhəsiz, Azərbaycana da təsirsiz ötüşmədi. İmperiya tərkibində olan  Azərbaycanın şimalında xalqımızın  ümmətçilikdən  millətçiliyə keçməsi Cənubi Azərbaycana nisbətən daha sürətli oldu. Azərbaycanın şimalı Rusiya vasitəsi ilə Avropaya daha çox yaxınlaşdı. Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi və b. ziyalılar xalqın maariflənməsində əvəzsiz xidmət göstərdilər. Carizm dövründə yaradılmış müxtəlif ictimai təşkilatlar, xeyriyyə cəmiyyətləri xalqın problemlərinin həllinə yardım edilməsində, humanitar əsasda birləşməsində müəyyən rol oynadı. “Azərbaycanlılar” ifadəsindən həmin vaxtlarda dərc edilən rus dilli qəzetlərdə istifadə edilməyə başlandı.

         1905-1907-ci illər inqilabı və ondan sonra baş verən proseslər Azərbaycana da yeniliklər gətirdi. Bu dövrdə bütün dünyada gedən ictimai-siyasi hərəkatda iki  böyük cərəyan – millətçilik, milli-azadlıq hərəkatı və sosial-demokratiya paralel olaraq gedirdi. Qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün Azərbaycan ziyalıları ictimai və siyasi təşkilatlar yaratdılar. Milli-azadlıq hərəkatı son nəticədə imperiyanın dağılmasına, zülm altında inləyən xalqların azad olmasına və müstəqil dövlətlərinin yaradılması məqsədini güdürdüsə, sosial-demokratiya mahiyyətinə görə, rejimi dəyişməklə  imperiyanın qorunub-saxlanılmasına yönəlmişdi. Azərbaycan xalqının istəklərinin ifadəçiləri, milli-azadlıq hərəkatının öncülləri Difai, Müsavat, sosial-demokratiyanın təmsilçisi isə Hümmət oldu. Müxtəlif cərəyanları təmsil edən partiyaların mövcudluğu Azərbaycanda ictimai rəyin təkcə parçalanmasını deyil, eyni zamanda Azərbaycan siyasi tarixinin zənginliyini və çoxtərəfliliyini göstərir.

        Çarizm Azərbaycanda pantürkçüləri və panislamçıları, müstəqillik tərəfdarlarını amansızlıqla təqib edirdi.  Birinci Dünya müharibəsi və ya o zaman deyildiyi kimi, Böyük müharibə xalqları özlərini mühafizə etmək və  gələcək həyatlarını necə qurmaq barədə düşünməyə vadar edirdi. İri imperiyaların və müstəmləkə zülmü altında inləyən xalqların həyatlarının əvvəlki kimi olmayacağı artıq müharibənin əvvəllərindən aydın idi. Heç əbəs deyildir ki,  müharibənin sonlarında yaranmış gərgin vəziyyətdə Azərbaycanın taleyi məsələsində azərbaycanlı ziyalılar Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov və b. müstəsna rol oynayaraq məsuliyyəti öz üzərlərinə götürdülər. Azərbaycanın gələcəyini düşünən şəxslər müxtəlif yollar aramağa başladılar. Millətin problemlərinin həllində xeyriyyə cəmiyyətlərinin özünəməxsus rolu var idi.

          1917-ci ilin fevral ayında Rusiyada çarizm devrildi, monarxiyaya son qoyuldu. Müvəqqəti hökumət quruldu. Bu zaman ölkədə faktiki olaraq üç hakimiyyət – Müvəqqəti hökumətin orqanları, sovetlər və ucqarlarda isə milli şuralar fəaliyyət göstərirdilər.

        Oktyabr ayında bolşeviklərin hakimiyyətə çevriliş yolu ilə gəlməsi və  müharibədən çıxdığını elan etməsi tamamilə yeni bir şərait yaratdı. Noyabr ayının əvvəllərində Bakıda bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldılar. Bundan bir neçə gün sonra  Antanta ölkələrinin yardımı ilə Tiflisdə Transqafqaz Komissarlığı yaradıldı. Rusiyada bolşevik hökuməti müharibədən çıxdığını elan edərək Almaniya və müttəfiqləri ilə barışıq imzaladı. Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya Müəssislər Məslisinə seçilən deputatlar mərkəzdə fəaliyyətə başlaya bilmədiklərindən və bu orqan bolşeviklər tərəfindən qovulduqdan sonra  onlar 1918-ci ilin fevralında Tiflisdə Transqafqaz Seymini (parlamenti) yaratdılar. Seymdə Azərbaycan fraksiyası 44 nəfərdən ibarət idi. Həmin ilin aprelində seym Cənubi Qafqazın müstəqilliyini elan edərək Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasını yaratdı.

Bolşevik Rusiyası müharibədən çıxdı. Yeni şəraitdə Osmanlı dövləti Cənubi Qafqaz istiqamətində  əlverişli imkan qazandı. Regionun əhalisinin etnik və dini mənsubiyyəti baxımından Osmanlı digər ölkələrdən xeyli üstün idi.

   Azərbaycan uğrunda böyük dövlətlərin mübarizəsi  gücləndi. Rus Qafqaz cəbhəsi dağıldıqdan sonra ordu hissələri ilə birlikdə geri dönən erməni silahlı dəstələri Cənubi Qafqazda kütləvi qırğınlar törətdilər. Qırğınların zirvə nöqtəsi 1918-ci ilin mart ayında azərbaycanlılara qarşı törədilən söyqırımı oldu. Soyqırımda başlıca məqsədi müstəqillik tərəfdarlarını məhv etmək, onun sosial dayaqlarını dağıtmaq, müharibənin son mərhələsində döyüşən dövlətlərin strategiyasında  mühüm yer tutan Bakı neftinə sahib olmaq, Azərbaycanın Rusiyadan ayrılmasına imkan verməmək və Osmanlı hücumlarının qarşısını almaq idi. Transqafqaz Seymi azərbaycanlılara qarşı erməni silahlı bandalarının törətdikləri qırğınları dayandıra bilmədi. Ermənilərin əsassız iddiaları nəticəsində kəskinləşən daxili ziddiyyətlər ucbatından Seymin süqutu yaxınlaşdı.

-1918-ci il may ayının 28-də Şərqdə ilk demokratik dövlət quruluşu kimi yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqımızın müstəqillik tarixinin başlanğıcı olmaqla milli dövlətçilik salnaməsini zənginləşdirməklə hansı təcrübəni dünyaya təqdim etdi? AXC cəmi 23 ay yaşadı, dünyaya nəyi sübut etmiş oldu?

- Cümhuriyyətin qurulması və fəaliyyəti əhəmiyyətinə görə Azərbaycan sərhədlərini aşaraq daha geniş bir anlam daşıyırdı. Cümhuriyyət bütün müsəlman Şərqinin Dan Ulduzu oldu. Müsəlman dünyasına respublika məfhumunu, məfkurəsini, idarə üsulunu Azərbaycan xalqı gətirdi, müsəlman xalqlarına zülmətdən xilas olmağın yolunu göstərdi, ürəklərində ümid çırağı yandırdı. Heç əbəs deyil ki, Cümhuriyyət yaradıldıqdan sonra Sibir sürgünündə azərbaycanlılarla yanaşı zülm çəkən  yüzlərlə ərəb, fars, əfqan və başqa xalqların nümayəndəsi Azərbaycanın vətəndaşı olmaq üçün müraciət etmişdilər. Bu gün Şərqdə müstəmləkəçiliyn və müstəmləkə zülmü altında inləyən  xalqların olmaması eyni zamanda Cümhuriyyətin təsiri və Azərbaycan xalqının tarixi xidmətlərindən biridir. Cümhuriyyət dövründə qadınlara səs hüququ verildi. Cümhuriyyət olmasaydı, heç şübhəsiz, Azərbaycan SSR-də qurula bilməzdi.                             

-May ayının 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi Konstitusiya aktı statusuna malik olan ilk hüquqi sənəd – İstiqlal Bəyannaməsi oldu. Orada müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı bəyan olundu, onun hakimiyyətinin şamil edildiyi ərazinin hüdudları müəyyənləşdirildi, həmçinin dövlətin əsas fəaliyyət prinsipləri öz əksini tapdı. 23 aylıq fəaliyyəti dövründə beş dəfə formalaşdırılan Cümhuriyyət Hökumətinin qısa bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər nə idi, xalqımızın tarixində hansı izləri buraxdı?

      - Almaniyaya arxalanan gürcülər mayın 26-da Seymdən çıxaraq dövlət müstəqilliklərini elan etdilər. Azərbaycan fraksiyası mayın 27-də toplaşaraq dövlət müstəqilliyini elan etmək qərarına gəldi. Bu zaman Osmanlı ilə Zaqafqaziya arasında Batumda keçirilən  danışıqlarında iştirak edən M.Ə.Rəsulzadə qiyabi olaraq Milli Şuranın sədri seçildi. Fraksiya özünü Azərbaycan Milli Şurası  elan etdi. Azərbaycan xalqının tarixi istəyi yerinə yetirildi. Milli Şuranın mayın 28-də Tiflisdə keçirilən iclasında  altı bənddən ibarət Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildi.

       Azərbaycanlıların tarixi torpaqlarında ermənilərin yaratdıqları Ararat Respublikasının paytaxtı olmadığından Azərbaycan Milli Şurası iki xalq arasında milli sülhün yaradılması, digər ərazilərə əsassız iddialar irəli sürməyəcəyi düşüncəsi  ilə İrəvanı paytaxt olaraq güzəştə getdi. Beləliklə, gəlmə ermənilərə azərbaycanlı torpaqlarında Cənubi Qafqazda dövlət yaradıldı və paytaxt şəhəri verildi.  Lakin bununla kifayətlənməyən daşnak Ermənistanı azərbaycanlılara qarşı soyqırımları davam etdirdi və əsassız ərazi iddialarını genişləndirdi.                  

     Azərbaycanın idarə forması Xalq Cümhuriyyəti idi. Yeni dövlət bütün qonşularla mehriban münasibətlər qurmaq istəyini bəyan etdi. Ölkə ərazisində yaşayan bütün xalqlar bərabər elan edildilər. Onlar üçün bərabər hüquqlar elan olundu. Azərbaycanın başında xalqın seçdiyi Milli Şura dayanırdı. Azərbaycan parlamentli respublika idi.

     Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə Azərbaycan xalqı XX əsrdə ilk dəfə olaraq Dövlət Millətinə çevrildi.  Əgər Azərbaycan Rusiya tərəfindən xanlıqlar formasında işğal edilib imperiyanın tərkibinə ayrı-ayrılıqda qatılmışdısa, 1918-ci ildə onun tərkibindən tək millət, tək dövlət və tək bayraq olaraq çıxdı.

           Cümhuriyyətin ərazisi Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanı əhatə edirdi və 113,9 min kv. km idi. Bunun 97,3 min kv. km mübahisəsiz, 16,6 min kv. km mübahisəli idi.

       Bu zaman Cənubi Qafqazda 8 mln. 81 min 668 nəfər əhali yaşayırdı. Onun 4 mln. 617 min 671 nəfəri azərbaycanlı idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisinin 75,4 faizini və ya 3 mln. 481 min 889 nəfərini  azərbaycanlılar təşkil edirdi. Digərləri müxtəlif dövrlərdə çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Azərbaycana yerləşdirilən gəlmələr idi.                                                                                                          

          Cümhuriyyətin elanından sonra milli hökumət yaradıldı. Nazirliklər quruldu. Azərbaycanda icraedici hakimiyyəti hökumət həyata keçirirdi. Az sonra hökumət müvəqqəti paytaxt olan Gəncəyə köçdü.

        Hökumətin qarşısında dayanan ən vacib vəzifə Bakını yadelli qüvvələrdən xilas etmək idi. Osmanlı və Azərbaycan hərbçilərindən ibarət qurulmuş Qafqaz İslam Ordusunun hücumları qarşısında tab gətirə bilməyən Bakı Xalq Komissarları Soveti süquta uğradı. Onun yerində qurulan anti-milli Sentrokaspi hökuməti də qaçmağa məcbur oldu. Sentyabrın 15-də Bakı azad edildi. Hökumət paytaxta köçdü. Bakı şəhərinin yadellilərdən azad edilməsi Cümhuriyyətin elanından sonra ikinci böyük hadisə oldu.

          Almaniya və müttəfiqləri müharibədə məğlub olduqdan və Osmanlı qüvvələri çıxdıqdan sonra Bakıya noyabrın 17-də ingilis generalı Tomson başda olmaqla müttəfiq qoşunları gəldi. Erməni, rus milli şuralarının anti-Azərbaycan fəaliyyətinə baxmayaraq, Tomson Bakıda vəziyyətlə tanış olduqdan sonra bildirdi ki, Azərbaycan hökumətinə və baş nazirinə böyük hörmət bəsləyir və yeni koalisiyalı hökumət yaradılana qədər onun hökuməti ölkədə yeganə qanuni hökumət olaraq qalır. Osmanlı bayrağına bənzəyən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı dəyişdirildi və üçrəngli bayraq qəbul edildi.

       Gəncədə hərbi və mülki hakimiyyət arasında yaranmış ixtilaflar nəticəsində fəaliyyətini dayandırmış  Milli Şura noyabr ayında  Bakıda fəaliyyətə başladı. Milli Şura Azərbaycan parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmağı  qərara aldı. Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun 1918-ci il noyabrın 19-da qəbul edildi.  Parlamentin tərkibinə əhalinin sayına uyğun olaraq 80 nəfər azərbaycanlı və digər xalqların nümayəndələri daxil edilməli idi. 1918-ci il dekabrın 7-də Tağıyevin qız məktəbində (indiki Əlyazmalar İnstutunun binasında) Azərbaycan parlamenti açıldı. 11 fraksiyanın fəaliyyət göstərdiyi parlamentdə yerlər aşağıdakı kimi bölüşdürülmüşdü: türk-müsəlman əhali-80; ermənilər-21; ruslar-10; almanlar-1; yəhudilər-1; gürcülər-1; polyaklar-1; Bakı həmkarlar ittifaqı-3; Bakı neft sənayeçiləri Şurası və Ticarət-Sənaye İttifaqı-2. Lakin Azərbaycanın müstəqilliyini qəbul etməyən ermənilər və başqaları parlamentin işində iştirakdan boyun qaçırdılar. Parlamentin 155 iclası keçirildi. Müzakirəyə çıxarılan 270-dən çox qanun layihəsindən 230-u qəbul edildi.  Parlamentin sədri vəzifəsinə özü iştirak və heç bir zaman iclaslara sədrlik etməyən Əlimərdan bəy Topçubaşov, müavinləri Həsən bəy Ağayev və Məmmədyusif Cəfərov seçildilər. Parlamentin sonuncu iclası 1920-ci il aprelin 27-də keçirildi.

     Azərbaycan dünya demokratiyasına mühüm töhfə verdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti qadınlara səsvermə hüququnu tanımaqla Qərb ölkələrinə nümunə oldu.

      Himn və bayraq qəbul edildi. Xüsusi xidmət orqanları yaradıldı. Sərhəd və Gömrük xidməti quruldu. Ordu yaradıldı. Türk dili (Azərbaycan dili) dövlət dili elan edildi. İbtidai və orta məktəblərdə işlərin ana dilində aparılması haqqında qanun qəbul edildi. Bakı Dövlət Universiteti yaradıldı. Təhsil və xalq maarifi, səhiyyə sahəsində tədbirlər həyata keçirildi. Ölkənin hər yerində müxtəlif səviyyəli məktəblər açıldı. Dərsliklər hazırlanmağa başladı. Xaricdən müəllimlər dəvət edildi. Mədəniyyətə xüsusi diqqət yetirildi. Teatrlar, kitabxanalar yaradıldı. Ana dilində mətbuat orqanları quruldu. Milli kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirildi. 100 nəfər azərbaycanlı gəncin xarici ölkələrdə oxumağa göndərilməsi barədə qərar qəbul edildi.                 

     Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin xarici siyasətinin başlıca məqsədi yeni yaradılmış dövləti tanıtmaq idi. Ona görə də hökumət  yarandığı vaxtdan etibarən fəal xarici siyasət yürütməyə başladı. İlk növbədə Avropanın bir sıra ölkələrinə yeni bir dövlətin qurulması barədə məlumat göndərildi.

          Azərbaycan hökumətinin ilk addımlarından biri dekabrın 28-də  qalib ölkələrin dövlət və hökumət başçılarının Paris sülh konfransına  göndəriləcək sülh nümayəndə heyətinin tərkibini müəyyənləşdirmək oldu. 1920-ci il yanvarında Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanındı. Bu, Cümhuriyyət tarixinin üçüncü böyük hadisəsi olub, Azərbaycan xalqının iradəsinə hörmətin əlaməti idi.

     Antanta ölkələri Azərbaycana yardım göstərilməsi barədə qərarlar qəbul etdilər. Azərbaycan dövləti beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil olmaq üçün ilk addımlar atdı.        Xarici siyasətin mühüm istiqamətlərindən biri qonşu dövlətlərlə münasibətlər idi. Lakin bu sahədə çoxlu problemlər mövcud idi.

-Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin mövcudluğuna hansı maneələr yarandı və məkrli düşmən cumhuriyyətin sarsılması üçün hansı addımlara əl atdı və məqsəd nə idi?

-        1920-ci ilin aprelində bolşevik Rusiyası Azərbaycanı işğal edərək müstəqil dövlətə son qoydu. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası yaradıldı. Cümhuriyyət bir sıra amillər ucbatndan süquta uğradı. Ölkədə dövlət quruculuğu problemlərsiz deyildi. Aparılan islahatların ardıcıl deyildi. Aqrar islahat həyata keçirilmədi. Cümhuriyyətin sosial dayaqları zəiflədi. Çarizm tərəfindən Azərbaycana köçürülmüş bir sıra gəlmə xalqlar dövlət müstəqilliyini tanımırdılar. Erməni təcavüzü dövləti zəiflədirdi. Erməni terrorunun və ərazilərin işğalının dayandırılması başlıca problemlərdən idi. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan xalqı müstəqil dövlətin yanında idi. Cümhuriyyət daxili deyil, xarici amillər səbəbindən məğlub oldu.

             Müstəqil Azərbaycan dövlətinin mövcudluğu üçün əlverişli beynəlxalq şərait yox idi. Kamalçı Türkiyə və bolşevik Rusiyasının Antanta ölkələrinə qarşı mübarizəsi nəticəsində müttəfiqə çevrilmələri regionda geosiyasi vəziyyəti dəyişdirdi. İşğalda Bakı nefti amili mühüm rol oynadı. Rusiya bir neçə il əvvəl Bakını itirməklə böyük dövlət statusunu da itirmişdi. Həmin mövqeyi bərpa etmək üçün  Azərbaycan yenidən işğal edildi.

-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ənənələri bu gün necə yaşadılır və inkişaf etdirilir?

       - Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsi bəzi ibrət dərslərini almağa imkan verir. Bunun üçün ilk növbədə həmin dövrdə buraxılan dərindən səhvləri bilmək və onlardan müvafiq nəticələr çıxarmaq gərəkdir. Hər şeydən əvvəl, Cümhuriyyətin tarixi təcrübəsi göstərdi ki, dövlətin yaradılmasını  liberal dəyərlərlə elan etmək olar, amma daxili və xarici təzyiqlərin daim olduğu və olacağı bir şəraitdə onu liberalizmlə qorumaq mümkün deyildir. Xalq öz dövlətinin mühafizəsinə, güclənməsinə və tərəqqisinə çalışmalı, onu qorumalı, maraqlarını hər şeydən uca tutmalıdır. Hakimiyyət qanadları arasında sıx birlik olmalıdır. Dövlət hakimiyyəti güclü, qüdrətli olmalıdır. Azərbaycan xalqının tərəqqisinin və qarşıya qoyduğu başlıca məqsədlərə nail olmasının təməlində güclü dövlət amili dayanır. Zəif dövlət və idarəçilik olan zamanlarda Azərbaycan xalqı daim geri gedib, böhranlara düşüb.

         Dünyanın hansı ölkəsində yaşamasından, hansı siyasi təşkilata mənsubluğundan  asılı olmayaq, hər bir azərbaycanlı daim Azərbaycanın maraqlarını uca tutmalı, ümumi məqsədlərə xidmət etməlidir. Xaricdə yaşayan soydaşlarımız  yalnız Azərbaycanın yanında olduqda böyük, güclü  və qüdrətlidirlər. Hansı sistem və ideologiyadan asılı olmayaraq tariximizə və keçmişimizə olduğu kimi, hörmətlə yanaşılmalıdır.

        Cümhuriyyətin süqutundan sonra siyasi və dövlət xadimlərinin bir qismi  xarici ölkələr mühacirət etməyə məcbur oldu. Bir qismi isə erməni və bolşevik terrorunun qurbanı oldu. 20-30-cu illərdə milli düşüncəli ziyalılar repressiya edildilər. Amma sovet repressiya aparatı istiqlal fikrini məhv edə bilmədi.

      70-80-ci illərdə ziyalılar Azərbaycan rəhbəri Heydər Əliyevin qayğıcı ilə əhatə olundular.  Müstəqil dövlət üçün lazım olan təməllər məhz bu illərdə düşünülmüş şəkildə hazırlandı. 

       Hələ SSRİ-nin, kommunist ideologiyasının və sovet sisteminin mövcud olmasına baxmayaraq, Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin iclasında ağsaqqal deputat olaraq ulu öndər Heydər Əliyevin sədrlik etdiyi sessiya iclasında respublikanın adından “Sovet Sosialist” ifadələri çıxarıldı.  Cümhuriyyət bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı olaraq qəbul edildi və Bakıya bu barədə müraciət olundu. Bu, sadəcə bir bayrağın qəbul edilməsi demək deyildi. Sovet sistemi, kommunist ideologiyası, SSRİ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əleyhinə olmuşdu. Deməli, bu qərar SSRİ-nin təməllərini dağıdırdı. Daha sonra  SSRİ-nin saxlanılmasına dair referendum Naxçıvanda keçirilmədi. Beləliklə, Naxçıvan müasir müstəqil dövlətin təməlinin rəsmi olaraq atıldığı diyarımız oldu. 1991-ci il oktyabrın 18-də isə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildi. Azərbaycan Respublikası Cümhuriyyətin varisi oldu.                                                                         

          Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü tarixinin araşdırılmasına, milli tariximizə, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub-saxlanılmasına və inkişafına dövlət səviyyəsində  xüsusi diqqət yetirilir. 1998-ci ildə Cümhuriyyətin 80 illiyinin qeyd edilməsi barədə ümummilli lider, Prezident  Heydər Əliyevin imzaladığı sərəncamından sonra bu sahədə xeyli işlər görüldü. Cümhuriyyət dövrü tarixinin sistemli araşdırılmasına başladılması məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məhz bu sərəncamdan sonra parlament iclaslarının stenoqramları nəşr edildi, kitab və monoqrafiyalar çapdan çıxdı.

        Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə ölkəmizin paytaxtında Cümhuriyyət xadimlərimizin şərəfinə abidə ucaldılıb. Onların xatirəsi əbədiləşdirilir.

        Cümhuriyyət xadimlərinin arzuları həyata keçirilib. Bir neçə misalların gətirilməsi deyilənləri təsdiq edə bilər. Cümhuriyyət xadimləri Azərbaycan neftinə dair beynəlxalq konsorsium yaradılmasını arzulasalar da, onu həyata keçirmək mümkün olmamışdı. Ancaq təbii sərvətimiz olan nefti ilk dəfə ulu öndər Heydər Əliyev milli sərvətə çevirdi və beynəlxalq konsorsium yaratdı.

-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətçilik tariximizin parlaq səhifələrindən biri kimi bu gün beynəlxalq siyasi arenada necə öyrənilir?

-  Xarici ölkələrdə Azərbaycanı öyrənən elmi-tədqiqat mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Tariximizin müxtəlif tərəflərinə dair əsərlər yazılır, dissertasiya işləri müdafiə olunur. Son illərdə Azərbaycan üzrə mütəxəssislər yetişib.

      -44 günülük müharibnədən sonra artıq biz Qərbi Zəngəzura qayıdırıq. Azərbaycan Prezidenti son Brüssel görüşündən sonra deyib ki, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı, avtomobil və dəmir yollarının hardan keçəcəyi ilə bağlı razılıq əldə olunub və proses yaxınlarda başlayacaq. 1918-ci il -də Cumhuriyyət öz varisinə -müasir, müstəqil Azərbaycan dövlətinə hansı töhfələrini verdi və nələri vəd edir?

  - Cümhuriyyət xadimlərinin arzusu olan güclü Azərbaycan dövləti qurulub. Bu günkü Azərbaycan Respublikası Cümhuriyyətin varisidir. İşğal altında olan ərazilərimiz azad edilib. Dövlət bayrağımız Şuşada və işğaldan azad edilən digər torpaqlarımızda dalğalanır. Şərqi Zəngəzur və Qarabağ iqtisadi rayonları yaradılıb. Zəngəzur dəhlizi yaradılacaq. Azərbaycan nəqliyyat-kommunikasiya mərkəzinə çevrilir. Prezident İlham Əliyevin liderliyində Azərbaycan dövləti ərazisinin bir sıra ölkələrdən kiçik, əhalisinin isə az olmasına baxmayaraq, dünyanın nüfuzlu dövlətlərindən birinə çevrilib və birləşdirici gücdür. Cümhuriyyətin 104 illiyi zirvəsindən bir daha aydın olur ki, Azərbaycan dövlətinin və millətinin gözəl gələcəyi vardır. Gələcəyimizin başlıca formulunu Prezident İlham Əliyev konkret olaraq aşağıdakı kimi müəyyənləşdirib: “ Yenilik, inkişaf, güc – bunlar əsas amillərdir. Bir də Vətən sevgisi”.

Tahirə Qafarlı

Versus.az